ETAren inguruneak familiei presioa egiteko, biktimei prestigioa kentzeko eta gizartea mobilizatzea saihesteko lan egiten zuen. Horrela bakarrik lortuko zituzten beren eskakizunak, izan dirua edo kontzesio politiko bat. Horren erakusgarri da «Aldaya, pasta ya» pegatina, José María Aldayari eskainia, 300 egun baino gehiagoz bahituta egon zen enpresaria.
Larderia horrek ezin izan zuen ezkutatu mugimendu bakezaleak bahituen askatasunaren alde egindako lan handia. Bakearen Aldeko Koordinakundea edo Denon Artean bezalako taldeek manifestazioak eta bestelako ekimenak deitu zituzten. Adibidez, egutegien banaketa, bahitutako batek familiarengandik eta etxetik urrun zeramatzan egunei buruz herritarrak kontzientziatzeko balio zuena. Bere garrantziagatik, lazo urdinaren sinboloak azalpen zehatza merezi du. ETAk bahitutako Julio Iglesias Zamora ingeniariak emango digu.
Julio Iglesias Zamora. Lazo urdina eta eskutitz bat zulotik
«Euskaldunok, edo euskaldun gehienok behintzat, lotsatuta egon beharko genuke gure isiltasunarengatik eta hainbeste astakeriaren aurrean beste alde batera begiratzeagatik eta irmotasunez ez salatzeagatik. Ez ditugu defendatu elkarbizitzarako printzipio etiko oinarrizkoenak. Ez genuen egin genezakeen guztia egin.
Ezin da egon egindako astakerien kontakizun bat baino gehiago, historia gezur adostu, onartu edo onargarritzat hartzen duenik. Ez dago baliozko etorkizuneko proiekturik benetako memoriarik gabe.
Biktimak ez dira ezeren errudun izan, nahiz eta hainbat esparrutatik haiek berriro epaitu eta exekutatu, «zerbait egingo zuten» esaldia ezarrita.
Batzuek, herri honetan, kemen eta autokritika nahikoa badute, beren buruari galdetu beharko liokete: zer lortu du indarkeria kriminalak 35 urte baino gehiagoren ondoren?
Aipamen berezia Bakearen Aldeko Koordinakundearentzat. Euskal gizartea beti egongo da zorretan Koordinakundearekin. Bereziki, Koordinakundeak zuzenean lagundu gaituen horiek, une ezin zailagoetan. Inoiz ez dugu aurkituko haien lan itzela eskertzeko adina hitz. Koordinakundeak adorea, ausardia, irmotasuna eta duintasuna izan zituen totalitarismoari aurre egiteko, isiltasunarekin eta hitzarekin, elkarretaratze baketsuekin eta lazo urdina bezalako sinboloekin.
Zer esango dut lazo urdinaz! Lehen onuraduna izan nintzen, eta milaka lagunek eraman zuten lehen aldiz nire bahiketan lau hilabete luzez. Eta lazo urdinak jarrera-aldaketa eragin zuen gizartean intolerantziaren, fanatismoaren eta indarkeria kriminalaren aurrean. Ikur xume horrekin sortu zen lazo urdinaren iraultza, historiarako sinbolo bat, bakearen eta giza eskubideen defentsaren sinbolo bat.
Koordinakundeko kideak herrialde bat goratzen duten heroi anonimoak izan dira.
Bahiketa oro bidegabea, legez kanpokoa eta, batez ere, ankerra da. Benetako tortura bat. Zuloaren barrualdea bisitatzea gomendatzen dut.
Nire bahiketaren 117 egunetan gutunak bidaltzen nizkien emazteari eta enpresari astean behin, gutxi gorabehera. Inoiz ez ziren helmugara iritsi, eta hemen azaltzen dena bezalako bat ezagutu dut, 27 urte geroago. Gustavo Adolfo Bécquer parafraseatuz, hark «Cartas desde mi celda » idatzi zuen, eta nik gutun hauei «Gutunak nire hilkutxatik» deitzen nien. Kanpoko munduarekin lotuta egoteko eta etorkizun aske baten itxaropenari eusteko modua zen.»
ETA ez da izan Espainian bahiketa erabili duen erakunde terrorista bakarra. María Cordónek, GRAPOk bahitu eta desagerrarazitako Publio Cordón enpresariaren alabak, bildumako bi pieza aurkezten dizkigu.
María Cordón. Publio Cordónen gutuna eta zuloko ate-zangoa
«Nire aitak zenbait gutun bidali zituen bahiketa garaian. Egia esan, asko gustatzen zitzaion idaztea. Gutun horietako bat bere amari bidali zion, nire amona Benitari. Eta tira, oso gutun maitagarria da, non, funtsean, bere amari, nire amonari, animoak ematen saiatzen den, eta berehala irtengo dela, ondo dagoela, asko maite duela esaten. Gauza batzuk gogoratzen ditu. Gutunean ustez motibatuta, sendo eta ondo dagoela azaltzen saiatzen da. Nire ustez, han, bere… zulo izugarrian, ama eta gu guztiok lasaitzeko ahalegin izugarria egin behar izan zuela uste dut.
Zenbait gutun bidali zizkion amari, baita alabei eta lagunei ere, eta nahikoa idazten utzi zioten. Jakina, gero haiek berrikusi egiten zituzten, eta interesatzen ez zitzaizkien paragrafo asko ezabatzen zituzten.
Eta ate-zangoa, non egun bakoitza makilatxo batekin apuntatzen baitzuen, egun bakoitza makilatxo batekin… Eta, azkenean… ba jada…, azken makilatxoa, hilaren 16an, ba jada ez… Ez zuen egun bat gehiago jartzeko aukerarik izan, ezin izan zuen gehiago seinalatu. Segur aski, egun hartan bertan hil zuten.»